Η Νέα Μονή είναι το πιο σπουδαίο βυζαντινό μνημείο της Χίου και από τις σημαντικότερες βυζαντινές εκκλησίες της Ελλάδος.

Η ίδρυση της μονής οφείλεται σε τρεις Χιώτες μοναχούς, οι οποίοι προβλέποντας την ανάρρηση του Κωνσταντίνου Μονομάχου στο θρόνο όταν ο ίδιος ακόμα ήταν εξόριστος στη Λέσβο, εξασφάλισαν αυτοκρατορική χορηγία για την κατασκευή της μονής, όταν η προφητεία απροσδόκητα εκπληρώθηκε το 1042. Το έργο κατασκευής της μονής διήρκησε μέχρι το 1055, ημερομηνία θανάτου του Μονομάχου. Ο ίδιος, πέρα από τις δαπάνες για την ανέγερση της, προίκισε τη μονή με κτήματα και άλλα εισοδήματα. Την ίδια πρακτική ακολούθησαν και άλλοι αυτοκράτορες, ώστε η Νέα Μονή μέχρι τον 19ο αιώνα ήταν από τα πιο πλούσια και ονομαστά μοναστήρια του Αιγαίου.

Η συνέχεια αυτή διεκόπει βίαια το 1822 με την καταστροφή της Χίου. Οι Τούρκοι κατέλαβαν  το μοναστήρι, έσφαξαν τους μοναχούς και υπερασπιστές του, πυρπόλησαν και έσκαψαν για θησαυρούς την εκκλησία και διασκόρπισαν την πλουσιότατη βιβλιοθήκη και σκευοφυλάκιο της μονής. Το τελευταίο πλήγμα ήρθε με το σεισμό του 1881, οπότε κατέρρευσε και ο τρούλος, το κωδωνοστάσιο και η κάμαρα του ιερού και έπαθαν μεγάλες ζημιές τα ψηφιδωτά.

Το 1891 η εκκλησία αναστηλώθηκε από τους μοναχούς σε διαφορετική όμως μορφή από την αρχική και παρότι οι γενικές διαστάσεις διατηρήθηκαν, το μοναστήρι  ήταν πλέον σε πλήρη παρακμή. Μετά τον πόλεμο το μοναστήρι μετατράπηκε σε γυναικείο.