Το γραφικό μεσαιωνικό χωριό Πυργί, το μεγαλύτερο και ξακουστότερο της Χίου, βρίσκεται 25 χλμ περίπου νοτιοδυτικώς της Χώρας του νησιού. Είναι το σημαντικότερο Μαστιχοχώρι, ευρύτερα γνωστό ως το ζωγραφιστό χωριό για τα ξυστά του, τις γεωμετρικές διακοσμήσεις κτηρίων ιδιάζουσας τεχνοτροπίας που απαντούν μόνο εδώ. Χάρη στα μοναδικά χαρακτηριστικά του έχει κηρυχθεί διατηρητέο στο σύνολό του.

Παρά τις αλλοιώσεις που εύλογα σώρευσαν ο χρόνος και ο άνθρωπος, το Πυργί αποτελεί σήμερα ζωντανό μεσαιωνικό μνημείο. Οφείλει το όνομά του στον κεντρικό αμυντικό πύργο του. Η χωροταξία του πρέπει να αποδοθεί στους Γενουάτες που κατείχαν το νησί την περίοδο 1346-1566. Αποτελεί μέτρο προστασίας της παραγωγής και εμπορίας μαστίχας, την οποία εκμεταλλευόταν αποκλειστικά η γενουατική εταιρεία Μαόνα.

Ο οικισμός βρίσκεται κτισμένος μακριά από τη θάλασσα, αθέατος απ' αυτήν, αποτελώντας χαρακτηριστικό μεσαιωνικό χωριό φρουριακού τύπου. Ο φρουριακός χαρακτήρας του οφείλεται στη γενουατική πολιτική δημιουργίας καλά οχυρωμένων οικισμών, ειδικά σε περιοχές με πλούσια γεωργική παραγωγή και εμπορικό ενδιαφέρον, όπως η Χίος. Το ευτύχημα είναι ότι το χωριό δεν έπαθε ζημιές από τον καταστροφικό σεισμό του 1881, αποτελεί έτσι αυθεντικό πρεσβευτή του μεσαιωνικού παρελθόντος του νησιού. Δυστυχώς σήμερα δεν σώζονται οι πολεμίστρες του Πύργου που διακρίνονται σε παλιές φωτογραφίες, γιατί το 1938 κρίθηκαν ετοιμόρροπες και απομακρύνθηκαν.

Τα σπίτια του χωριού είναι σφιχτά δεμένα το ένα με το άλλο, ώστε να σχηματίζουν συμπαγές σύνολο. Τα σοκάκια είναι πλακόστρωτα, στενά, και συνδέονται με την κεντρική πλατεία. Οι εξωτερικοί τοίχοι περιλαμβάνουν παραπέτα με μικρούς πύργους στις γωνίες και έχουν μία μόνο θύρα. Έτσι, οι συνεχόμενοι τοίχοι των περιμετρικών σπιτιώντου οικισμού, χωρίς πόρτες και παράθυρα, δίνουν την αίσθηση κάστρου. Υπήρχαν δύο μόνο πύλες επικοινωνίας με τον έξω κόσμο, που έκλειναν με σιδερένιες πόρτες, η Κάτω Πόρτα στα Ανατολικά, και η Πάνω Πόρτα στα Δυτικά. Αυτές είναι και σήμερα οι κύριες πύλες του χωριού. Στις τέσσερις γωνίες του περιβόλου υπήρχαν κυλινδρικοί αμυντικοί πύργοι, τα πυργόπουλα, δύο από τους οποίους σώζονται. Στο κέντρο του χωριού υψώνεται ο ημιερειπωμένος σήμερα αμυντικός πύργος, όπου κατέφευγαν οι κάτοικοι σε περίπτωση επίθεσης. Τα σπίτια είναι ψηλά, διώροφα ή και τριώροφα, και αγκαλιάζονται μεταξύ τους πάνω από στοές και αψίδες. Η σφιχτή αυτή δόμηση επέτρεπε στους κατοίκους να μετακινούνται σε ώρες κινδύνου από στέγη σε στέγη, χωρίς να γίνονται αντιληπτοί από τον εχθρό.

Οι προσόψεις των σπιτιών παρουσιάζουν μια ιδιαίτερη αντίληψη διακόσμησης, τα ξυστά, που ξετυλίγονται σε επάλληλες οριζόντιες ταινίες με ασπρόμαυρα γεωμετρικά σχήματα. Αρχίζουν πάντα σχεδόν από τα μισά της πόρτας και σπανιότερα πάνω από αυτήν. Τα σχέδιά τους αποτελούνται από τετράγωνα, ρόμβους, τρίγωνα, πολλά απ’ αυτά παριστάνουν λουλουδένια μπουκέτα σε βάζο, πελαργούς, κλαδιά δέντρων, στενόμακρα φύλλα και πολλά άλλα. Τα ξυστά έχουν ως βάση ένα ανθεκτικό επίχρισμα, που το ακολουθεί ένα δεύτερο με μαύρη άμμο από τα Μαύρα Βόλια. Αργότερα περνούν ένα τρίτο επίχρισμα από ασβέστη, στο οποίο, όσο ακόμα είναι φρέσκο, χαράζουν με διαβήτη, χάρακα και πηρούνι τα σχέδια. Μετά την απόξυση του πλεονάζοντος υλικού, το περίγραμμα του σχεδίου παίρνει σκούρο χρώμα και το σύνολο παρουσιάζει υφή απαλού ανάγλυφου. Πιστεύεται ότι η τεχνική έχει ιταλικές ή ανατολίτικες ρίζες, τα σχέδια όμως είναι πρωτότυπα.

Στο Πυργί υπάρχουν πολλές εκκλησίες, με πιο σημαντική αυτή των Αγίων Αποστόλων του 14ου αι. που είναι αντίγραφο του καθολικού της Νέας Μονής Χίου. Αποτελεί ένα πολύ καλά διατηρημένο βυζαντινό μνημείο, πλούσια διακοσμημένο εξωτερικά με σχέδια από τούβλο, ενώ στο εσωτερικό σώζονται άριστα διατηρημένες τοιχογραφίες, έργο του Αντωνίου Δομεστίχου του Κρητός από το 1665. Σώζονται ακόμη σε πολύ καλή κατάσταση ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου του 1694, ο ναός του Ταξιάρχη του 1680 και, στην ευρύτερη περιοχή, η Μονή του Αγίου Γεωργίου του 18ου αιώνα, τα πρωτότυπα ξυστά της οποίας παριστάνουν τον Αδάμ και την Εύα.

Μπορεί το Πυργί να μην είναι παραθαλάσσιο, έχει όμως κοντά του την κορυφαία βραβευμένη παραλία Μαύρα Βόλια. Πιο δίπλα βρίσκεται ο παραθαλάσσιος οικισμός του Εμπορειού, ένα πολύ όμορφο και γραφικό λιμανάκι με πανάρχαια ιστορία. Η περιοχή φιλοξενεί κυρίως εξοχικές κατοικίες και θεωρείται ιδανικό μέρος για διακοπές. Μόλις 6 χλμ από το Πυργί, υπάρχει και παραλία με λευκή άμμο και καταγάλανα νερά, η Αγία Δύναμη, που πήρε το όνομα της από το εκκλησάκι που υπάρχει εκεί.

Χάρτης